حمام وکیل یکی از جاهای دیدنی شیراز به حساب می‌آید که اثری تاریخی متعلق به دوره زندیه است و با شماره ۹۱۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد. این حمام که با نمونه‌های بی‌بدیل آهک‌بری و نگارگری چشم‌ها را به خود خیره می‌کند، امروزه به موزه مردم‌شناسی تبدیل شده است و با ورود به آن می‌توانید از آداب و رسوم، نحوه پوشش و فرهنگ مردم کهن شیراز بیشتر بدانید.
حمام وکیل کجاست؟
- آدرس: استان فارس، شیراز، خیابان طالقانی (نمایش روی نقشه)
حمام وکیل در خیابان طالقانی شیراز در مرکز شهر واقع شده است و در غرب مسجد و بازار وکیل قرار دارد.
منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: سعید امینیان)
برای دسترسی به حمام وکیل با خودروی شخصی باید به‌سمت بلوار کریم خان زند بروید و پس از میدان شهدا وارد خیابان طالقانی شوید. خودروی خود را در این خیابان پارک کرده و با پای پیاده مسیر چند دقیقه‌ای تا حمام را طی کنید.
در صورت تمایل می‌توانید از مترو شیراز استفاده کنید. برای این منظور در ایستگاه زندیه پیاده شوید. از این ایستگاه تا حمام وکیل حدود ۱۰ دقیقه پیاده‌روی در پیش دارید.
ساعت بازدید و قیمت بلیط حمام وکیل
منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Shivaattaran)
بلیط ورودی حمام وکیل در سال ۱۴۰۰ هجری شمسی برای هر نفر پنج هزار تومان است. از این جاذبه تاریخی می‌توانید از ساعت ۹ تا ۱۷ بازدید کنید. این حمام در مناسبت‌های مذهبی مانند شهادت امام علی (ع)، تاسوعا و عاشورای حسینی و… تعطیل است.
چه کسی حمام وکیل را ساخت؟
پس از آنکه کریم خان زند به قدرت رسید، شیراز را به‌عنوان پایتخت انتخاب کرد و بناهای متعددی همچون مسجد، بازار، حمام، آب‌انبار، ارگ، دیوانخانه، کاروان‌سرا، ضرابخانه و غیره را در این شهر ساخت.
منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: دیگو دلسو)
یکی از آثار به‌جامانده از او، حمام وکیل است که در غرب مسجد وکیل قرار دارد و به‌خاطر نقش‌ونگارها و نقوش تزیینی کم‌نظیرش بین گردشگران شهرت دارد. این حمام که کار ساخت آن در سال ۱۱۸۷ هجری قمری به پایان رسید، با زیر بنای ۸,۶۶۰ متر و مساحت ۱۱ هزار متر مربع، از جمله حمام‌های بزرگ ایران محسوب می‌شود. در حقیقت حمام به‌عنوان مرکز اجتماع نیز استفاده می‌شد و به همین خاطر، ساخت حمامی بزرگ دستاوردی مهم بود.
حمام وکیل به‌شکل مستطیل بنا شده است و نه‌تنها شخص پادشاه، یعنی کریم‌خان‌زند دستور ساخت آن را صادر کرد؛ بلکه بر روند کار نیز نظارت داشت و حتی طرح‌های مختلفی برای آن پیشنهاد داد.
تاریخچه حمام وکیل
منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: هادی سپانلو)
حمام وکیل شیراز در سال ۱۱۸۷ هجری قمری به دستور کریم خان زند ساخته و مزین به نگاره‌های زیبایی شد. در ادامه، پادشاهان دیگری تغییراتی در آن اعمال کردند تا اینکه ساختمان و تزیینات حمام وکیل در زمان قاجار مورد مرمت قرار گرفت. معماران این دوره با استفاده از ساروج، بخش‌هایی از حمام را پوشاندند و مجددا تزییناتی روی آن انجام دادند.
حمام وکیل تا دوره پهلوی دوم مورد استفاده بود و علاوه بر بخش‌هایی از آن که در قالب حمام نمره خصوصی به کار می‌رفت، رختکن یا سربینه آن به زورخانه تبدیل شده بود. در این دوره، بروز شکاف‌هایی در دیوار و سقف، حمام را به تعطیلی کشاند و اداره باستان‌شناسی در سال ۱۳۵۱ هجری شمسی مرمت آن را در دستور کار خود قرار داد.
منبع عکس گالری از راست به چپ: گوگل مپ (عکاس: مرتضی برجسته، سینا اکرام، حمیدرضا، سهراب پورخلیلی)
کاربری حمام پس از انقلاب اسلامی ایران تغییر کرد و برای مدتی به‌شکل رستوران و سفره‌خانه پذیرای گردشگران بود. با این حال، وجود آسیب‌هایی به آن باعث شد تا کاربری حمام به موزه تغییر کند و بخش‌های مختلف حمام با مجسمه‌هایی از مردم قدیم در حال استحمام و… در معرض دید بازدیدکنندگان قرار بگیرد. حمام وکیل با شماره ۹۱۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
موزه حمام وکیل
منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Rayeshman)
حمام وکیل شیراز پس از فرازونشیب فراوان، پس از انقلاب اسلامی به موزه مردم‌شناسی تبدیل شد. در حال حاضر، با ورود به این حمام نه‌تنها با معماری و نگارگری‌های خیره‌کننده مواجه می‌شوید؛ بلکه امکان آشنایی با آداب و رسوم، نحوه پوشش و فرهنگ مردم شیراز برایتان وجود دارد. وجود ۳۰ مجسمه مومی با حالت‌های مختلف روایتگر داستان‌های قدیمی هستند که راهنمای موزه راجع به آن‌ها به شما توضیح می‌دهد.
معماری و بخش های مختلف حمام وکیل
معماری هوشمندانه حمام وکیل با در ورودی کوچک، هشتی پایین‌تر از سطح زمین و راهرویی زاویه‌دار مشخص می‌شود که مانع از ورود هوای سرد بیرون به حمام و خروج هوای گرم حمام به بیرون می‌شد. از دیگر ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن می‌توان به استفاده از آهک در سقف و دیوارها اشاره کرد که باعث می‌شد، رطوبت روی آن اثر نگذارد و آن را از بین نبرد.
بخش های مختلف حمام وکیل
حمام‌های قدیم، فضای وسیعی داشتند و از بخش‌های متعددی تشکیل می‌شدند. حمام وکیل نیز از این قاعده مستثنا نبود.
ورودی و هشتی
منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: شایا راشادفر)
ورودی حمام با آجرکاری چشم‌نواز، اولین بخش از حمام است که نظر هر گردشگری را به خود جلب می‌کند. این سردر زیبا بعدها در زمان قاجار به حمام اضافه شد.
هشتی پس از ورودی قرار دارد و بین کوچه و فضای داخلی بنا، فاصله ایجاد می‌کند و رابط بیرون و درون ساختمان است. هشتی در مقایسه با سایر بخش‌های حمام، در ارتفاع کمتری قرار دارد. افراد پس از هشتی باید از راهرویی زاویه‌دار می‌گذشتند تا به رختکن برسند.
در گذشته، معماری هوشمندانه حمام‌ها به شکلی بود که مردم بدون نگرانی از ورود هوای سرد و سرماخوردگی به استحمام بپردازند. راهکار معماران ایجاد ورودی کوچک با شیب ملایم برای حمام‌ها بود تا تبادل هوا به حداقل برسد و پایین‌تر از سطح زمین قرار بگیرد.
سربینه
منبع عکس: ویکی پدیا (عکاس: Shivaattaran)
سربینه یا رختکن، فضایی با قاعده هشت‌ضلعی منتظم است که وسیع‌ترین بخش حمام وکیل محسوب می‌شود و پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد. از تزیینات سربینه می‌توان به رسمی‌بندی زیبای طاق‌ها و هشت ستون سنگی حجاری‌شده آن اشاره کرد. این ستون‌ها که از جنس سنگ گندمک گوگرددار هستند، با مقرنس‌های کم‌عمق و برجسته مزین شده‌اند. تزیینات آهک‌بری چشمگیری با نقوش ظریف گیاهی نیز روی دیوارها و طاق‌ها و تویزه‌های سربینه خودنمایی می‌کنند که قدمت آن‌ها به دوره زندیه می‌رسد. در دوره قاجار نقوش دیگری روی این تزیینات قرار گرفت؛ هرچند در مرمت‌های پس از انقلاب موفق شدند تا تزیینات اولیه را از زیر نقوش جدید بیرون آورند. تزیینات مربوط به دوره قاجار نیز در نوع خود جالب‌توجه هستند؛ به‌ویژه صحنه قربانی‌شدن اسماعیل به دست حضرت ابراهیم، معراج پیامبر (ص) و غیره که نگاه هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کنند. جذابیت این تزیینات، قرارگیری نقوش داستانی در کنار نقوش گیاهی و هندسی است که بر ریشه‌های مذهبی، فکری و سنتی مردم این دیار صحه می‌گذارند.
حوضی هشت‌ضلعی زینت‌بخش فضای سربینه شده و جذابیتی دوچندان به آن داده است. سکوهایی در اطراف سربینه وجود دارد که هر سکو مخصوص قشر خاصی نظیر علما و تجار، افراد حکومتی و افراد دیگر جامعه بود. در چهار سکوی رو‌به‌روی هم، چهار حوض کوچک قرار دارد. کاربرد این حوض‌ها در زمان خروج افراد پس از استحمام بود که پای خود را در آب سرد می‌گذاشتند.
بخش دیگر این فضا زیر سکوهای سنگی است که برای کفش‌ها در نظر گرفته شده بود و شامل کفش‌کن‌های سنگی با تزیینات ساده می‌شد. وجود هورنور یا جامخانه‌هایی در سقف نیز نور کافی برای سربینه را تامین می‌کرد.
میان در
پس از سربینه، میان در قرار دارد که به گرمخانه منتهی می‌شود. این بخش از حمام نیز دارای تزییناتی همچون طاق رسمی‌بندی و آهک‌بری سقف و دیوارها است. میان در درست مانند هشتی عمل می‌کند و تبادل حرارت بین سربینه و گرمخانه را به حداقل می‌رساند؛ ضمن اینکه مانع از دید مستقیم میان این دو فضا می‌شود. این راهرو باعث می‌شود تا افراد به‌یک‌باره وارد فضای گرم نشوند و هنگام خروج به‌طور ناگهانی از فضای گرم به فضای سرد نروند.
گرمخانه
منبع عکس: گوگل مپ (عکاس: وهاب کوثر)
گرمخانه یا فضای شست‌وشو، قاعده‌ای مربعی و کف سنگ‌فرش دارد و دارای دو شاه‌نشین است که شاه‌نشین سمت راست در دوره پهلوی به‌عنوان حمام نمره استفاده می‌شد. چهار ستون سنگی در بخش میانی گرمخانه نگاه‌ها را به طاق رسمی‌بندی بر فراز خود هدایت می‌کنند که بسیار دیدنی است.
گرمخانه از طریق مسیرهای باریک زیر کف آن گرم می‌شد که هوای گرم و بخارآب را در کف حمام به جریان می‌انداختند. سه خزینه در ضلع شمالی گرمخانه وجود دارد که برای آب گرم، آب سرد و آب ولرم بودند. دو حاکم‌نشین در دو طرف خزینه ساخته شده بود که در وسط هر یک حوضی مرمری قرار داشت.
در واقع، وجود قسمت‌هایی برای اقشار متفاوت جامعه یکی از ویژگی‌های این حمام است که شامل دو سکو به نام شاه‌نشین و دو سکو به نام حاکم‌نشین می‌شود و برای نشستن پادشاهان و حاکمان به کار می‌رفتند. امروزه برای محافظت از شاه‌نشین‌های حمام وکیل، جلوی پله‌های آن با شیشه احاطه شده است.
