حرم امام رضا (ع) یکی از مشهورترین جاذبه های گردشگری مشهد و ایران است. سالانه میلیونها نفر زائر از ایران و جهان برای زیارت شاه خراسان روانه مشهد میشوند. حرم علی ابن موسی الرضا (ع) در طول تاریخ بارها و بارها دچار تغییر و توسعه قرار گرفته است.
طوس چگونه بهعنوان مدفن امام رضا (ع) انتخاب شد؟
هنگامی که دعبل خزائی قصیده تائیه معروف خود را در ستایش اهل بیت و شرح مصیبتهای ایشان سرود، به طوس رفت تا آن را برای امام رضا (علیه السلام) بخواند. پس از رسیدن به ابیاتی که در آنها به شهرهای مقدس و مدفن پاکان اشاره کرده بود، امام این دو بیت را بر همان وزن و قافیهی اصلی شعر به آن افزودند:
و قبر بطوس یالها من مصیبة
الحت علی الاحشاء بالزفرات
الی الحشر حتی یبعث الله قائما
یفرج عنا الغم و الکربات
به این معنی که «و قبری در طوس خواهد بود که بر آن مصیبتها وارد خواهد شد که همواره تا روز قیامت آتش حسرت در دلها شعلهور میکند. تا روزی که خداوند قائمی را مبعوث کند که فرجی بر غمها و مصیبتهای ماست». ایشان در پاسخ به سوال دعبل که آن قبر متعلق به کیست، پاسخ داد:
قبر من است و برجا خواهد بود تا طوس محل رفتوآمد شیعیان و زائران من شود.
طولی نکشید که این گفته به حقیقت پیوست و رئوف اهل بیت در آخرین روز ماه صفر سال ۲۰۳ هجری قمری، به دست خلیفهی عباسی به شهادت رسید و پیکر پاکش در روستای كوچكی به نام «سناباد» دفن شد که آن زمان در حومهی شهر «توس» قرار داشت. ۱۲۰۰ سال پس از آن، این روستای کوچک به برکت وجود هشتمین اختر تابناک آسمان امامت و ولایت توسعه یافته و پس از به حاشیه راندن شهر توس، اکنون کلانشهری با ۳۵۱ کیلومتر مربع مساحت است که پایتخت معنوی ایران به شمار میآید و سالانه، پذیرای بیش از ۲۵ میلیون نفر از دوستداران و زائران داخلی و خارجی آن حضرت است.
نام های حرم امام رضا (ع)
عکس از امیر حسین قاسمزاده
حرم مقدس امام رضا (ع) از مهمترین جاهای دیدنی خراسان رضوی به شمار میآید و در میان دوستداران و زائران آن حضرت به نامها و القاب مختلفی معروف است: حرم رضوی، حرم مطهر، ارض اقدس، مرقد منور / ملکوتی / مطهر، قلب عالم، بارگاه ملکوتی، قبلهی آمال، آستان ملائک پاسبان رضوی، مرقد شریف و بارگاه منور رضوی فقط چند نمونه از این نامها هستند.
گفتنی است به کل مجموعهای که حرم مطهر رضوی و متعلقات آن مانند کتابخانهها و موزهها را در بر میگیرد، آستان قدس رضوی گفته میشود و استفاده از نامهایی چون روضهی رضویه / مقدسه / منوره نیز در رسانهها رواج دارد. روضه در اصل به معنی باغ و بوستان است و محل دفن پیکر پاک آقا علی ابن موسی الرضا (ع) در حرم مطهر را به این نام میخوانند. مضجع شریف نیز نامی است که به مرقد مطهر ایشان اطلاق میشود.
مساحت کل حرم امام رضا (ع)
ماکت صوتی طرح اتمام توسعهی حرم امام رضا (ع)؛ عکس از محسن رحیمی عنبران
بارگاه ملکوتی امام رضا (ع)، یکی از باشکوهترین و محبوبترین مکانها در سراسر ایران است که دل عاشقان بسیاری برای آن میتپد. حرم رضوی فقط شامل آرامگاه نورانی ثامن الحجج نیست. این مجموعهی مذهبی شامل چندین بنا و زیرمجموعه است که تعداد و تنوع آنها این بارگاه مطهر را تبدیل به مجموعهای جهانشمول کرده است؛ طوری که برای فهم ارزش آن نباید فقط از منظر معنویت به آن نگریست. آستان قدس رضوی با توجه به ارزشهای تاریخی، هنری و معماری خود که افزون بر ارزشهای معنوی آن است، در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ بهعنوان یک اثر ملی با شمارهی ملی ۱۴۰ ثبت شد.
پس از انقلاب اسلامی، مسئولان توجه ویژهای به حرم امام رضا (ع) کردند و آن را توسعهی بسیاری بخشیدند. بهجز دو صحن کهنه و نو، باقی صحنهای حرم آقا علی ابن موسی الرضا (ع) پس از انقلاب ساخته شدهاند. بستهای شرقی و غربی نیز پس از با احداث صحن جامع رضوی به بستهای دیگر حرم اضافه شدند.
روی هم رفته، ۶۰ هزار و ۵۰۰ متر مربع از ۷۰ هزار متر مربع فضای سرپوشیدهی زیارتی این مجموعه پس از انقلاب اسلامی به آن افزوده شده است. روی هم رفته و با احتساب مساحت تمام بخشهای زیارتی و غیرزیارتی، مساحت کل حرم امام رضا (ع) بیش از یک میلیون متر مربع است و گنجایش ۷۰۰ هزار نفر را دارد.
نقشه حرم امام رضا (ع)
نقشه حرم امام رضا (ع)
نقشه حرم مطهر رضوی را در بالا مشاهده میکنید. بخشهای مختلف حرم در این نقشه کاملا آشکار است. همانگونه که از نقشه پیدا است، زائران بارگاه منور امام مهربانیها میتوانند از یکی از خیابان آیتالله شیرازی (باب طوسی)، خیابان شیخ طبرسی (باب طبرسی)، خیابان شهید نواب صفوی (باب حر عاملی)، خیابان امام رضا (ع) (باب الرضا) و خیابان شهید اندرزگو (باب الجواد) وارد حرم بشوند. چند ورودی فرعی به نامهای کوثر، غدیر، سردر شرقی و غربی صحن جامع رضوی نیز وجود دارند که در نقشه مشخص هستند.
برای تماشای تور مجازی هرکدام از بخشهای متنوع آستان قدس رضوی و همچنین، انجام یک زیارت سهبعدی به پورتال جامع آستان قدس رضوی مراجعه کنید.
صحن های حرم امام رضا (ع)
صحن های حرم امام رضا (ع) ۹ عدد هستند و به نامهای صحن انقلاب اسلامی (صحن کهنه یا صحن عتیق)، صحن آزادی (صحن نو)، صحن جمهوری اسلامی، صحن قدس، صحن جامع رضوی، صحن غدیر، صحن کوثر، صحن هدایت و صحن بعثت خوانده میشوند.
بد نیست تفاوت بین «بست» و «صحن» را نیز بدانید. صحنها، همان حیاطهای وسیع حرم هستند؛ اما بست به بخشی از حرم مطهر گفته میشود که در گذشته مرزی بود که افراد خارجی و غیرمسلمان حق گذشتن از آن را نداشتند، در این بستها بود که از بزرگان استقبال میکردند و نیز همین جا بود که مردم برای تظلمخواهی یا در امان ماندن از ظلمی، «بست» مینشستند. «بستنشینی» از عصر صفویان در ایران مرسوم شد و در دوران شاهان قاجار به اوج خود رسید و در زمان پهلوی به واقعهی گوهرشاد انجامید. حالا دیگر کسی برای بست نشستن به حرم نمیآید، اما نام این رسم همچنان روی بخشهایی از حرم باقی مانده است.
صحن انقلاب
سردرب نقاره خانه، ورودی صحن انقلاب؛ عکس از سید روحالله هاشمی
صحن انقلاب یا صحن عتیق، همانگونه که از نام آن برمیآید قدیمیترین صحن حرم مطهر است و با ۶۷۴۰ متر مربع در ضلع شمالی آن قرار دارد. این صحن تاریخی و باشکوه بهیکباره ساخته نشد. بلکه نیمی از آن در دوران تیموریان ساخته شد و نیمهی دیگر در تقارن کامل با آن در دوران صفویان توسعه یافت. به عبارت کاملتر، وزیر سلطان حسین بایقرا از سلسلهی تیموریان دستور ساخت صحن، ایوان جنوبی به نام ایوان طلا (ایوان نادری) و چند بنا در ضلع غربی آن را داد و ۱۵۰ سال پس از آن، شاه عباس صفوی ایوانهای شمالی و بخش شرقی آن را بهصورت کاملا قرینه با بخشهای قبلی گسترش داد.
دو ایوان ساعت و نقاره خانه در تقارن کامل با یکدیگر ساخته شدهاند. دو منارهی حرم مطهر رضوی بر فراز ایوان طلا و ایوان عباسی ساخته شدهاند. امیر علیشیر نوایی، وزیر دانشمند تیموریان که ساخت این صحن با همت وی آغاز شد، در کنار ایوان شمالی خفته است. ایوانهای صحن عتیق به شرح زیر هستند:
ایوان طلای نادری در جنوب؛ قدیمیترین ایوان صحن انقلاب است که چون نادرشاه افشار آن را طلاکاری کرده به نام نادری معروف شده است. معماری زیبای این ایوان بر شکوه آن میافزاید.
ایوان عباسی در شمال؛ به خاطر متصل بودن به بست طبرسی، باب طبرسی نامیده میشود و از لحاظ هنر کاشیکاری و کتیبهکاری، شاهکاری بیهمتا است. صلوات بر پیامبر اکرم و امامان معصوم (علیهم السلام) و سورهی جمعه را روی بخشهایی از ایوان میتوان مشاهده کرد.
نمایی از صحن عتیق، ایوان عباسی و گلدستهی طلای آن؛ عكاس: منوچهر خان عکاس باشی؛ تاریخ عکس: سال ۱۳۰۰ قمری
در قسمتی هم دربارهی علت نامگذاری این صحن به نام صحن انقلاب، چنین نوشته شده است:
به رسم حقشناسی از مبارزات حقطلبانهی ملت مسلمان ایران به رهبری حضرت آیتالله امام خمینی متع الله المسلمین ببقائه و یادبود شهدا و مصدومین در این مکان شریف، اینجا به صحن انقلاب نامگذاری شد. رجب المرجب ۱۳۹۹.
ایوان ساعت در غرب؛ ایوان غربی به بست شیخ طوسی راه دارد و باب طوس نامیده میشود. در واقعهی حملهی روسها به حرم مطهر رضوی در سال ۱۱۳۰ هجری قمری، ایوان ساعت دچار آسیب شد. آثار گلولهها هنوز روی این ایوان وجود دارد. دو کتیبه به خط ثلث حاوی آیاتی از قرآن کریم در بالا و حاشیهی آن خودنمایی میکند. زیر یکی از ترنجها با خطی خوش نوشته شده است:
ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش
پیوسته در حمایت لطفالله باش
قبر امام هشتم و سلطان دین، رضا
از جان ببوس و بر در این بارگاه باش
و ایوان نقاره خانه در شرق؛ ایوان شرقی که به بست شیخ حر عاملی راه دارد، باب حر عاملی نامیده میشود. این بنای باشکوه بهجامانده از دوران عباسی در تقارن کامل با ایوان غربی ساخته شده و سورههای نور و مزمل با خطی خوش روی آن نگاشته شده است.
گلهای نرگس اهدایی از طرف گلکاران بهبهانی در کنار پنجرهی فولاد؛ عکس از مسعود نوذری
سایر بخشهای صحن انقلاب به این شرح هستند:
پنجره فولاد؛ در زمان ساخت صحن در دوران تیموریان، پنجرهای در سمت چپ ایوان نادری محلی مشرف به ضریح مطهر نصب شد تا کسانی که امکان ورود به حرم، بتوانند در فاصلهای کم با ضریح زیارتنامه بخوانند. این پنجره اکنون پنجره فولاد نامیده میشود. پس از انقلاب، بهخاطر فرسودگی آن، پنجرهی جدیدی در محل نصب شد که برخلاف نامی که به آن معروف است، از آلیاژ برنج ساخته و با طلا آبکاری شده است. پنجرهی قدیمی نیز به موزه منتقل شد.
نقاره خانه؛ ایوان شرقی در دو طبقه بنا شده و نقاره خانه در طبقهی دوم آن جای گرفته است. در طبقهی اول آن نیز وسایل مربوط به نقارهنوازی نگهداری میشود. نقارهنوازی از اواسط قرن نهم و به دستور نوهی گوهرشاد در حرم مطهر رواج یافت و از آن زمان تاکنون، بهجز برههای هشت ساله که به دستور رضاخان تعطیل شد، این رسم همچنان ادامه داشته است. بهغیر از زمان طلوع و غروب خورشید، در اعیاد و در هنگام مشاهدهی کراماتی از جانب آقا علی ابن موسی الرضا (ع) نیز نقاره نواخته میشود.
ساعت بزرگ صحن انقلاب؛ ساعت صحن انقلاب به ساعت معاون نیز معروف است. این ساعت توسط شخصی به نام مرحوم عبدالحسن معاون در سال ۱۳۳۳ از آلمان خریداری و بر سر ایوان غربی صحن انقلاب که به ایوان ساعت معروف است، نصب و ساعتی که آنجا نصب بود به صحن آزادی منتقل شد. گفته میشود او بهخاطر نذری که برای شفای خود از بیماری کرده بود، این ساعت را به آستان قدس رضوی اهدا کرد.
سقاخانه اسماعیل طلایی، اولین سقاخانه حرم؛ عکس از مسعود نوذری
سقاخانهی نادری یا سقاخانهی اسماعیل طلایی؛ سقاخانه درست در میانهی صحن انقلاب قرار دارد. سنگاب آن که بهصورت یکپارچه تراشیده شده است، به دستور نادرشاه افشار از سنگ مرمر تهیه و از هرات به مشهد منتقل شده است. سایهبان هشتضلعی و سقف گنبدی شکل آن را هنرمندی به نام اسماعیل طلایی روی پایههایی از جنس مرمر ساخته و طلاکاری کرده است. سقاخانه یک بار در سال ۱۳۴۵ مرمت شد.
صحن آزادی
صحن نو پس از انقلاب به نام صحن آزادی خوانده شد. این صحن با ۴ هزار و ۳۴۰ متر مربع مساحت، یکی از بزرگ ترین صحن های حرم امام رضا (ع) است. این صحن در ضلع شرقی حرم مطهر، در پایین پای مبارک حضرت ساخته شده و از سمت غرب به روضهی منوره متصل است. ساخت صحن نو که در مقایسه با صحن کهنه (صحن انقلاب) به این نام خوانده میشود، به دستور فتحعلی شاه قاجار آغاز شد و در دوران ناصرالدین شاه به پایان رسید.
بهجای سقاخانهای که در گذشته در وسط صحن قرار داشت و اکنون برچیده شده است، حوضی بزرگ ساخته شده که در وسط آن همان سنگاب یکپارچهی سقاخانهی پیشین نصب شده است. علت تخریب سقاخانهی صحن آزادی، حائل شدن آن بین زائران و ایوان طلا در زمان عرض سلام و ادای احترام بهمحض ورود به صحن بود. این کار در سال ۱۲۷۱ توسط شاهان قاجار انجام و بهجای آن، حوض ایجاد شد.
ساعت بزرگ و قدیمی صحن آزادی؛ عکس از محمد زائرنیا
ایوانهای صحن جدید به این شرح هستند:
ایوان طلای ناصری در ضلع غربی صحن چشمگیرترین بخش این صحن است که بهمحض ورود به چشم زائران میآید. آن از طریق راهروی کوچکی که دو طرف آن دو در طلایی نصب شده است، به رواق دارالسعاده متصل میشود. به این دلیل که طلاکاری این ایوان در عصر ناصرالدین شاه انجام شد، آن را ایوان ناصری مینامند. این ایوان به بانوان اختصاص داده شده است.
ایوان ساعت یا ایوان جنوبی صحن نو بهواسطهی ساعتی که روی آن نصب شده است، نیز نمایی بارز دارد. این ساعت هدیهی مظفرالدین شاه است و پیش از نصب در این ایوان، روی ایوان ساعت در صحن انقلاب نصب بود. صدای این ساعت در سالهای نهچندان دور که مشهد تا این اندازه توسعه نیافته بود، در بخش های مختلف شهر قابل شنیدن بود.
ایوان شرقی صحن آزادی به بابالسلام معروف است و ایوان شمالی آن بارها و بارها در دورهی پهلوی مورد بازسازی قرار گرفته است. این ایوان به ایوان تلگرافخانه نیز معروف است.
بهشت ثامن الائمه شمارهی یک در زیر این صحن قرار دارد و از ضلع شمال شرقی و جنوب شرقی صحن قابل دسترسی است. در این قبرستان، پیکر مطهر شهدای هشت سال دفاع مقدس و خدام حرم رضوی در این مکان مدفون هستند.
صحن امام خمینی (ره) یا صحن بعثت
صحنی که رواق شد؛ عکس از محمد جواد مشهدی
صحن امام خمینی (ره) را میتوان سومین صحن حرم مطهر از نظر قدمت دانست. در گذشته در محل فعلی این صحن، دکانهایی کهنه و فرسوده به نام «تیمچه پایینپا» و مدرسهای نیمهمخروبه به نام «مدرسهی سعدالدین» قرار داشت که در دوران پهلوی، خریداری و به مجموعهی حرم مطهر افزوده شدند. صحن امام خمینی (ره) در سال ۱۳۲۴ افتتاح شد؛ اما در ابتدا کاربری عمومی نداشت و تنها برای امور تشریفاتی و پذیرایی از سران کشورها استفاده میشد. این صحن تنها دو ایوان در غرب و شمال خود دارد. پس از انقلاب، نردهای که در سمت جنوب صحن بود و آن را از خیابان جدا میکرد، برچیده و بهجای آن دیواری ساخته شد.
بنای اولیه شامل چندین ساختمان برای با کاربردی موزه و کتابخانه بود که به همین علت، آن را صحن موزه نیز مینامیدند. در سال ۱۳۵۳، همگی تخریب و فضای آنها به صحن اضافه شد تا وسعت آن به ۱۰ هزار متر مربع برسد. در سال ۱۳۸۱، بهخاطر افزایش تعداد زائران و احساس نیاز به فضاهای سرپوشیده برای راحتی بیشتر آنها، بخش بزرگی از این صحن تغییر کاربری داد و پس از مسقف شدن، به نام رواق امام خمینی (ره) نامیده شد. بخش کوچکتر آن نیز اکنون رواق بعثت نامیده میشود.
صحن جامع رضوی
صحن جامع رضوی؛ بزرگترین فضای روباز زیارتی با ۱۱۷ متر مربع مساحت؛ عکس از محمد زائرنیا
صحن جامع رضوی با ۳۶۳ متر درازا و ۱۶۷ متر پهنا و روی هم رفته، ۱۱۷۵۸۴ متر مربع زیربنا، بزرگ ترین صحن حرم امام رضا (ع) است و مراسمهای مختلفی مانند سخنرانی مقام معظم رهبری در ابتدای هر سال شمسی و اجتماع عزاداران حسینی در ماه محرم در این صحن انجام میشود. این صحن واقع در بخش جنوبی آستان مقدس در سال ۱۳۸۱ افتتاح شد و گنجایشی برابر با ۷۰ هزار نمازگزار را دارد. سه ایوان آن به نامهای ولی عصر در ضلع جنوبی، باب الکوثر در ضلع شرقی و باب الغدیر در ضلع غربی، هرکدام دارای دو گلدستهی مرتفع هستند.
صحن جمهوری اسلامی
صحن جمهوری اسلامی در ضلع غرب حرم مطهر رضوی قرار دارد. این صحن در سال ۱۳۶۸ و با هدف بزرگسازی حرم در وسعت ۷۲۹۲ متر مربع افتتاح شد. این صحن، شبیهترین صحن به صحن انقلاب است؛ طوری که مانند آن دارای دو منارهی طلا روی ایوانهای شمالی و جنوبی، ایوان طلاکاری شده، سقاخانه و پنجرهای برای خواندن زیارتنامه از دور است. تنها تفاوت آنها این است پنجرهی صحن جمهوری اسلامی از جنس برنز است. بهشت ثامنالائمهی شمارهی سه که شهدای انفجار عاشورای سال ۷۳ در آن خفتهاند هم زیر همین صحن قرار دارد.