در تاریخ کهن ایران، علم و دین دو عنصری محسوب می‌شدند که بر بسیاری از سازه‌های باستانی تاثیرگذار بوده‌اند؛ تا آنجا که شناخت امروزه این بناها منوط به بررسی علمی و دینی دوره ساخت آن‌ها است. سازه‌هایی که با کمک علوم گوناگون برای کاربرد بهتر و کارایی بیشتر در خدمت ادیان ساخته می‌شدند.
از بناهایی که کاربرد دینی آن‌ها اثبات شده است و تحقیقات جدید، بسیاری از رازهای نهفته در آن‌ها را یک‌به‌یک برملا می‌کند، چهارطاقی‌ها هستند. البته واژه چهار تاقی را کسانی که از سایر کشورها برای باستان‌شناسی و سایر فعالیت‌های پژوهشی معماری در ایران آمدند، روی این بناها نام‌گذاری کردند. در اصل به‌دلیل عدم شناخت از فضاهای مذهبی ایرانیان بر اساس شکل ظاهرشان، آن‌ها را چهار طاقی نام دادند؛ ولی در اصل این فضاها اکثرا آتشکده هستند. یکی از چهارطاق‌های به‌جای‌مانده از دوران باستان، چهارطاقی نیاسر است که از جاهای دیدنی کاشان محسوب می‌شود.
چهارطاقی چیست؟
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: علی رضایی اصل
چهارطاقی که با نام چهار قاپو و چهار دروازه نیز شناخته می‌شوند، بنایی است چهارگوش که روی پلانی مربع ساخته می‌شود. چهار پایه در آن عهده‌دار نگهداری گنبد هستند و در چهار ضلع خود میان دو پایه طرفینی ورودی طاق‌دار دارند.
پایه‌ها در این نوع بناها، دیوارهایی با ضخامت زیاد و عرض کم هستند و به‌نحوی متصل شده‌اند که زاویه میانی آن‌ها قائمه است. در دو طرف آن‌ها ورودی قرار گرفته است. به این نوع دیوارها در گذشته جرز می‌گفتند. سقف ورودی‌ها نیز از نوع طاق منحنی (قوس) است.
از دیگر عناصر اصلی در ساخت این بناها، گوشواره است که در زیر گنبد و در قسمت فوقانی طاق‌ها قرار می‌گیرد. گوشواره در واقع سازه‌ای است که برای تبدیل مربع به هشت‌ضلعی و سپس دایره، به‌منظور اجرای گنبد استفاده می‌شود که به‌شکل پیش‌آمدگی در کنج‌های داخل بنا به چشم می‌خورد.
چهارطاقی ها در دوره های مختلف
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: fateme za
دوران اشکانی
شروع ساخت چهارطاقی‌ها در ایران مربوط به دوره اشکانی است و قدیمی‌ترین چهارطاقی‌های ایران، بناهای ساخته شده در این دوره هستند. از کاربرد این بناها در زمان اشکانی اطلاعات مفیدی در دست نیست؛ ولی با توجه به بررسی نمونه‌های موجود، کاربرد اقامتگاهی برای حکام در میان قلعه‌ها و کاربرد حفاظتی در نقاط حساس میان راه‌ها برای این بناها به اثبات رسیده است؛ مانند چهارطاقی قلعه ضحاک در هشترود آذربایجان شرقی.
دوران ساسانی
دوران ساسانی، دوران شکوفایی در ساخت چهارطاقی، هم از حیث تعداد و هم از حیث کیفیت ساخت بوده است؛ به‌نحوی که بیشترین چهارطاقی‌های باقی‌مانده مربوط به این دوره هستند. در دوره ساسانی، از بنای چهارطاقی در ساخت آتشکده‌ها استفاده می‌شد. به این صورت که چهارطاقی‌های مذکور، محل استقرار آتش و سایه‌بان دائمی برای آن به‌منظور اجرای مراسم دینی بوده‌اند؛ مانند چهارطاقی نیاسر در نزدیکی کاشان.
دوران اسلامی
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: Reza R Lak
در دوره اسلامی از سازه چهارطاقی هم در بناهای غیردینی مانند کوشک‌ها و هم در بناهای دینی شامل مساجد و آرامگاه‌ها استفاده می‌شده است. در ساخت آرامگاه‌ها برای پیاده کردن طرح چهارطاقی، فقط ابعاد آن کاهش می‌یافت و بسته به عقاید و فرهنگ فرد متوفی، تزیینات و جزییات آن، متفاوت بود. نمونه‌های فراوانی از آرامگاه‌های چهارطاقی در آسیای مرکزی وجود دارد؛ مانند آرامگاه امیراسماعیل سامانی (بنیان‌گذار سلسله سامانیان) در بخارا.
چهارطاقی‌ها و مساجد به دو صورت با هم در ارتباط هستند. در بسیاری از مساجد کهن، بنای چهارطاقی نیمه‌ویرانی را که بخشی از یک آتشکده بوده، بازسازی کرده و با تغییر کاربری بنا، از آن به‌عنوان مسجد استفاده کرده‌اند که از این نمونه مساجد در ایران بسیار است؛ مانند مسجد جامع بروجرد.
در ساخت بسیاری از مساجد که نسبت به مساجد بالا از قدمت کمتری برخوردار هستند، در طراحی شبستان‌ها از مدل معماری چهارطاقی بهره جسته‌اند. در بسیاری نمونه‌ها با توجه به اصول و نیازها برای ساخت مسجد، تغییراتی بنیادین در این سبک معماری ایجاد شده است.
چهارطاقی نیاسر کجاست؟
عکس از گوگل‌مپ | عکاس: مهران شش برادران
- آدرس: استان اصفهان، شهرستان کاشان، ارتفاعات بخش نیاسر (مشاهده در نقشه)
شهر نیاسر که به عقیده مورخان روستایی باستانی بوده است، از جاهای دیدنی کاشان محسوب می‌شود و در ۳۵ کیلومتری شمال غربی این شهر در استان اصفهان و در منطقه‌ای کوهستانی در ارتفاعات کرکس قرار دارد. نیاسر به‌واسطه وجود چشمه‌ای دائمی و پرآب، از مناطق خوش آب و هوای ایران به شمار می‌رود. این شهر با توجه به قدمت تاریخی قابل‌ملاحظه، ابنیه تاریخی متعددی را در خود جای داده است که چهارطاقی نیاسر از آن جمله است.
این چهارطاقی بخشی از یک آتشکده مربوط به دوره ساسانی است که به دستور اردشیر بابکان (موسس سلسله ساسانی) روی یکی از صخره‌های غربی مشرف به شهر ساخته شده است. طول اضلاع پلان مربع آن، ۱۴ متر است و در ساخت آن از سنگ‌های موجود در مکان ساخت و گچ استفاده شده است. سنگ‌های به‌کار رفته در بنا، در قسمت پایینی بنا به‌شکل طبیعی و در قسمت فوقانی و قوس‌ها مربع‌شکل هستند.