مجموعه معروف بیستون واقع در شهر بیستون کرمانشاه، تعداد زیادی آثار تاریخی نظیر مجسمه هرکول، پل بیستون، کاروانسرای شاه عباسی، نقش‌برجسته مهرداد دوم، فرهاد تراش و غیره را در خود جای داده است و از همین رو از مناطق مهم باستان‌شناسی در ایران به حساب می‌آید. یکی از آثار این مجموعه، سنگ‌نوشته و نقش‌برجسته حجاری‌شده داریوش است که در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد. علاوه بر این، وجود غارهای متعدد در کوه بیستون از حضور انسان در این منطقه در دوران پارینه‌سنگی حکایت دارند.
بیستون به‌دلیل وجود آثار تاريخی كه قدمت‌شان از حدود چهار هزار سال قبل شروع می‌شود و تا چند صد سال پیش ادامه می‌یابد، گنجينه‌ای از آثار تاريخی ايران به حساب می‌آید که تاکنون ۲۸ اثر آن به ثبت آثار ملی ایران رسیده است. برای آشنایی هرچه بیشتر با این مجموعه با ما همراه شوید.
بیستون کرمانشاه
محوطه تاریخی و فرهنگی بیستون که از جاهای دیدنی کرمانشاه به شمار می‌رود، در سال ۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و کتیبه و سنگ‌نوشته داریوش هخامنشی در سال ۱۳۸۵ به فهرست آثار جهانی یونسکو اضافه شد. با این حال، ارزش و اهمیت بیستون را می‌توان تا دوره پارینه‌سنگی دنبال کرد؛ به‌ویژه که غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای بیستون بر این موضوع صحه می‌گذارند که این منطقه جزو مهم‌ترین سکونتگاه‌های زاگرس بوده است.
منبع عکس: ناشناس
مجموعه بیستون با وسعت ۱,۶۵۰ هكتار از نظر تاریخی، طبیعی و زیست محیطی دارای تنوع و ارزش زیادی است؛ اما آنچه باعث شهرت جهانی بیستون شده، كتیبه داریوش کبیر متعلق به ۵۲۰ سال پیش از میلاد است.
این مجموعه تاکنون ۲۸ اثر ثبت‌شده در آثار ملی و جهانی را در خود جای داده است که از آن جمله می‌توان به غار شكارچيان، غار مَر دودر، سراب بيستون، غار مر تاريک، نيايشگاه مادی، سنگ بلاش، نقش‌برجسته مهرداد اشکانی، نقش‌برجسته گودرز، فرهاد تراش، کاروانسرای ايلخانی، پل بيستون و غیره اشاره کرد. این آثار بی‌بدیل و ارزشمند از اسناد مهم تاریخ ایران به شمار می‌روند.
منبع عکس: ناشناس
جالب است بدانید که در دامنه کوه بیستون، قطعه‌سنگ‌های تراش‌خورده‌ای از جنس سنگ آهک به‌صورت پراکنده پخش شده‌اند که به‌شکل مکعب‌مستطیل و مکعب‌مربع هستند. مشابه این قطعه‌سنگ‌ها در سازه‌های نیمه‌کاره عصر ساسانی همچون فرهاد تراش و پل خسرو دیده می‌شود. علاوه بر تکنیک تراش این بلوک‌ها، علائم حجاران نیز به سبک زمان ساسانی است.
بیستون کجاست؟
بیستون در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال شرق کرمانشاه و در کنار راه باستانی کرمانشاه به همدان است. این محوطه تاریخی در دامنه کوه بیستون در شهر بیستون همچون نگینی می‌درخشد.
- آدرس: استان کرمانشاه، شهر بيستون، محوطه تاریخی بیستون (نمایش روی نقشه)
تاریخچه بیستون
منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)
مجموعه بیستون از مهم‌ترین محوطه‌های تاریخی کشور محسوب می‌شود که بنابر دلایل مختلفی، مورد توجه شاهان و فرمانروایان بوده است. از جمله آن دلایل، می‌توان به آب‌وهوای مطلوب و موقعیت جغرافیایی خوب آن اشاره کرد؛ ضمن اینکه بیستون در نزدیکی بین‌النهرین قرار داشت. جالب اینکه دشت بیستون در نزدیکی راه‌های مواصلاتی مهم نظیر جاده ماد به بابل و جاده ابریشم واقع شده بود که خود علت توجه شاهان سلسله‌های مختلف به آن را نشان می‌دهد. از آنجا که کوه بیستون در مسیر عبور کاروان‌ها و نظامیان قرار داشت، منطقه‌ای استراتژیک برای به‌رخ‌کشیدن قدرت پادشاهان ایران محسوب می‌شد.
این محوطه تاریخی و باستانی شامل آثار دوره‌های گوناگون از پیش از تاریخ تا پس از اسلام می‌شود. غار شکارچیان و غار مرخرل از دوره پیشاتاریخی، نیایشگاه مادی از دوره مادها، کتیبه و نقش‌برجسته بیستون از دوره هخامنشیان، پیکره هرکول از دوره سلوکیان، سنگ بلاش، سنگ‌نگاره گودرز و نقش مهرداد اشکانی از دوره اشکانیان، کاخ بیستون، فرهاد تراش، بنای ساسانی و پل ساسانی (خسرو) از دوره ساسانیان، کاروانسرای ایلخانی از دوره ایلخانیان، کاروانسرای شاه عباسی، کتیبه شیخ علی خان زنگنه و پل بیستون (پل صفوی) از دوره صفویان هستند.
حسن پيرنيا در کتاب تاريخ ايران باستان درباره بیستون نوشته است:
بيستون كوهی است كه بلندی آن به چهار هزار پا می‌‌رسد و در پای آن، چشمه‌هايی از كوه بيرون می‌‌آيد. از ديرزمانی كه نمی‌دانيم كی بوده، كاروان‌ها در اينجا توقف می‌كردند.
ابن‌حوقل، جغرافیدان مسلمان قرن چهارم هجری قمری گفته بود:
كوه بهستون، كوهی بلند است كه به قله‌اش نمی‌‌توان راه يافت و راه حاجيان از نيشابور به حلوان از زير آن می‌گذرد.
ياقوت حموی، جغرافیدان قرن هفتم هجری قمری، از معدود جغرافی‌دان‌های مسلمانی است كه به آثار باستانی کوه بیستون در کتابش اشاره کرده است. او می‌‌نويسد:
بهستون ديهی (دهی) در ميان همدان و حلوان، به نام ساسانيان است. از همدان چهار مرحله و از كرمانشاه، هشت فرسنگ به دور است. كوه بهستون بلند است و به قله آن نتوان رفت. راه حاجيان درست از زير آن می‌گذرد و ديواره آن، از بالا تا پايين، صاف است، گويی تراشيده باشد.
علت نام گذاری بیستون
عکاس: کوروش نوزاد تهرانی
بیستون از واژه «بغستان» می‌آید که به معنی جایگاه خدایان است و احتمال می‌رود که نام باستانی آن باگاستانا بوده است. بیستون در گذر زمان به «بَهیستان» و بعدها «بَهیستون» تغییر یافت؛ تا اینکه پس از اسلام «بهستون» به‌معنای ستون نیکو یا ستون بهتر نامیده شد. امروزه نیز بیستون خوانده می‌شود؛ هرچند خواندن آن به‌شکل «بیستون» به‌معنای بدون ستون، اشتباه است و هیچ اعتباری ندارد.
کوه بیستون
منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)
کوه بیستون، كوهی بلند از جنس سنگ آهک در شهرستان هرسین در ۳۰ کیلومتری کرمانشاه است که علاوه بر کتیبه داریوش بزرگ، ۲۸ اثر تاریخی این کوه در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند.
کوه بیستون در زمان پارینه‌سنگی محل اسکان انسان‌های شکارگر بود که برای استقرار فصلی خود از غارهای دامنه جنوبی استفاده می‌کردند. غار شکارچیان اولین غار بیستون بود که در سال ۱۳۲۸ توسط انسان‌شناسی آمریکایی برای دو هفته کاوش شد و همین موضوع منجر به کشف هزاران ابزار سنگی از دوره پارینه‌سنگی میانی شد. در طی این کاوش همچنین بقایای استخوان حیواناتی مثل اسب با قدمتی حدود ۷۰ تا ۴۰ هزار سال به دست آمد. در این میان بخشی از استخوان ساعد یک انسان نیز کشف شد که ممکن است به انسان نئاندرتال یا انسان اوایل دوره پارینه‌سنگی جدید مرتبط باشد. علاوه بر این، در غارهای دیگر کوه بیستون نظیر غار مرخرل، غار مر تاریک و غار مرآفتاب آثار سکونت انسان نئاندرتال پیدا شده است.
منبع عکس: خبرگزاری تسنیم (عکاس: فرزاد منتی)، عکاس: علی امیری، هدی موسوی
كوه بيستون در کنار جنبه‌های تاريخی‌اش، تاثير زیادی در ادبيات ما داشته است و در بین ایرانی‌ها به‌عنوان كوهی مقدس ياد می‌شود. یکی از این تاثیرها را می‌توان در منظومه خسرو و شیرین از نظامی گنجوی مشاهده کرد که در آن از عشق وافر فرهاد به شیرین گفته شده است. داستان از این قرار است، خسرو پرویز از پادشاهان نامی ساسانی که خود نیز شیفته شیرین بود، به فرهاد می‌گوید اگر بتواند کوه بیستون را به‌طور کامل بکند، اجازه ازدواج با شیرین را به او می‌دهد. خسرو پرویز که فکرش را نمی‌کرد، فرهاد در این زمینه به موفقیت برسد، با مشاهده سال‌ها تلاش او در کندن کوه و پیشرفت کارش، نگران می‌شود و به پیشنهاد خرمندان دربارش به فرهاد اطلاع می‌هد که شیرین مرده است. فرهاد با شنیدن این خبر دروغین، تیشه‌اش را بر زمین می‌زند و در دم جان می‌سپارد.
شاید جالب باشد بدانید که دیواره بیستون با عرض ۵۰۰۰ متر، از فنی‌ترین دیواره‌های سنگ‌نوردی دنیا و پنجمین دیواره مرتفع جهان به حساب می‌آید؛ ضمن اینکه آن را به‌عنوان اورست صخره‌های دنیا و مرتفع‌ترین دیواره ایران می‌شناسند.